भारतातील प्रमुख खत उत्पादक कंपन्या
भारतामध्ये अनेक नामांकित खासगी आणि शासकीय खत उत्पादक कंपन्या आहेत. भारतातील शेती क्षेत्राच्या यशस्वीतेमागील प्रमुख कारणे या कंपन्या आहेत. या कंपन्यांचे स्थानांकन अनेक घटकांवर आधारित आहे, जसे की नवोन्मेष, मनुष्यबळ व्यवस्थापन, कॉर्पोरेट संसाधनांचा वापर, आर्थिक स्थिरता, दीर्घकालीन गुंतवणूक आणि जागतिक स्पर्धात्मकता. अनेक खासगी आणि शासकीय कंपन्या उच्च दर्जाचे खते पुरवतात. जमिनीची सुपीकता वाढवण्यासाठी जोडल्या जाणाऱ्या पदार्थाला खत असे म्हणतात.
या कंपन्यांचा शेअर बाजारात मोठा वाटा आहे. त्यांचे शेअर्स नॅशनल स्टॉक एक्सचेंज (NSE) आणि बॉम्बे स्टॉक एक्सचेंज (BSE) वर सक्रियपणे व्यवहारात येतात. खत उद्योग नाविन्यपूर्ण उत्पादने सादर करून आणि ताज्या तंत्रज्ञानाचा वापर करून वेगाने वाढत आहे. भारत हा जगातील तिसऱ्या क्रमांकाचा नायट्रोजन खतांचा उत्पादक आणि निर्यातदार देश आहे. त्यामुळे हा उद्योग आरोग्यदायी पिकांच्या वाढीसाठी आवश्यक पोषक घटकांचा पुरवठा करणारा महत्त्वाचा स्रोत ठरतो. खतांनी शेती उत्पादनात महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे, पिकांना पोषक घटक उपलब्ध करून दिल्यामुळे मागणीतही वाढ झाली आहे. चला, भारतातील प्रमुख खत कंपन्यांची माहिती घेऊ.
खतांचे प्रकार
सेंद्रिय खते (Organic Fertilizers)
ही खते सर्वाधिक प्रमाणात वापरली जातात. सेंद्रिय खते सहज उपलब्ध आणि सुरक्षित असतात. ती घरीही तयार केली जाऊ शकतात. त्यामध्ये नैसर्गिक आणि सेंद्रिय घटकांचा समावेश असतो. काही प्रसिद्ध सेंद्रिय खते म्हणजे शेणखत, पीट मॉस, वर्मिकंपोस्ट, स्लरी, सांडपाणी, समुद्री शैवाल, आणि पक्ष्यांचे विष्ठा खत (ग्वानो).
असेंद्रिय किंवा रासायनिक खते (Inorganic or Chemical Fertilizers)
ही खते प्रामुख्याने पोटॅशियम क्लोराइड, अमोनियम फॉस्फेट्स, आणि अमोनियम नायट्रेट यांसारख्या रासायनिक संयुगांपासून तयार केली जातात. ही खते अल्पकालीन पिकांसाठी वापरली जाऊ शकतात. चुनखडी खनिज, रॉक फॉस्फेट, आणि चिलीतील सोडियम नायट्रेट ही भारतात वापरली जाणारी काही लोकप्रिय असेंद्रिय खते आहेत.
भारतीय खत उद्योगाचे महत्त्व
खते ही पिकांच्या वाढीसाठी आवश्यक रसायने पुरवणारे पदार्थ आहेत. भारताच्या शेती उत्पादनासाठी सर्वात महत्त्वाचा कच्चा माल खत उद्योग तयार करतो. या उद्योगाचे मुख्य उद्दिष्ट म्हणजे पिकांसाठी आवश्यक असलेल्या प्राथमिक व दुय्यम घटकांची उपलब्धता सुनिश्चित करणे.
भारताच्या शेती क्षेत्राचा यशस्वी कारभार प्रामुख्याने खत उद्योगावर अवलंबून आहे. भारतीय अन्नधान्य उद्योगाने जे उच्च मानके निश्चित केली आहेत, ती प्रामुख्याने देशातील तांत्रिकदृष्ट्या सक्षम खत उत्पादक कंपन्यांमुळे साध्य झाली आहेत.
खासगी क्षेत्रातील खत उत्पादक कंपन्या
- अजय फार्म-केम प्रायव्हेट लिमिटेड
- बालाजी फर्टिलायझर्स प्रायव्हेट लिमिटेड
- दीपक फर्टिलायझर्स अँड पेट्रोकेमिकल्स कॉर्पोरेशन लिमिटेड
- भारत फर्टिलायझर इंडस्ट्रीज लिमिटेड
- कोरामंडल फर्टिलायझर्स लिमिटेड
- गुजरात नर्मदा व्हॅली फर्टिलायझर कंपनी लिमिटेड
- मेरठ अॅग्रो केमिकल्स प्रायव्हेट लिमिटेड
- डंकन्स इंडस्ट्रीज लिमिटेड
- कर्नाटक अॅग्रो केमिकल्स
- गोदावरी फर्टिलायझर्स केमिकल लिमिटेड
- श्री अंबा फर्टिलायझर्स (I) प्रायव्हेट लिमिटेड
- तुटिकोरिन अल्कली केमी अँड फर्टिलायझर लिमिटेड
- गुजरात स्टेट फर्टिलायझर्स अँड केमिकल्स लिमिटेड
- इंडो-गल्फ फर्टिलायझर्स अँड केमिकल्स कॉर्पोरेशन लिमिटेड
- साउथर्न पेट्रोकेमिकल इंडस्ट्रीज कॉर्पोरेशन लिमिटेड
- महाराष्ट्र अॅग्रो-इंडस्ट्रियल डेव्हलपमेंट कॉर्पोरेशन
- झुआरी इंडस्ट्रीज लिमिटेड – फर्टिलायझर लिमिटेड
- मंगळूर केमिकल्स अँड फर्टिलायझर्स लिमिटेड
सार्वजनिक क्षेत्रातील खत उत्पादक कंपन्या
- नॅशनल फर्टिलायझर्स लिमिटेड
- फर्टिलायझर्स अँड केमिकल्स ट्रावन्कोर लिमिटेड
- राष्ट्रीय केमिकल्स अँड फर्टिलायझर्स लिमिटेड
- मद्रास फर्टिलायझर्स लिमिटेड
- स्टील ऑथॉरिटी ऑफ इंडिया लिमिटेड
- नेयवेली लिग्नाइट कॉर्पोरेशन लिमिटेड
- परादीप फॉस्फेट्स लिमिटेड
- पायराइट्स, फॉस्फेट्स अँड केमिकल्स लिमिटेड
- हिंदुस्तान फर्टिलायझर कॉर्पोरेशन लिमिटेड
(अजून मोठा मजकूर असल्याने पुढील भाग थोड्या वेळाने जोडतो.)
भारतातील प्रमुख खत उत्पादक कंपन्या
IFFCO (इंडियन फार्मर्स फर्टिलायझर कोऑपरेटिव्ह लिमिटेड)
IFFCO ही बहुराष्ट्रीय सहकारी संस्था असून खत निर्मिती व विपणन व्यवसायात गुंतलेली आहे. मुख्यालय नवी दिल्ली येथे आहे. 1967 मध्ये 57 सहकारी सदस्यांसह सुरू झालेली IFFCO आज प्रति कॅपिटाच्या जीडीपी उलाढालीच्या दृष्टीने जगातील सर्वात मोठी सहकारी संस्था आहे.
कोरामंडल इंटरनॅशनल लिमिटेड
ही भारतातील आघाडीची फॉस्फेटिक खत निर्मिती करणारी कंपनी आहे. अँध्र प्रदेश, तेलंगणा, कर्नाटक, व महाराष्ट्रात 800 हून अधिक ग्रामीण किरकोळ केंद्रे उघडली आहेत.
दीपक फर्टिलायझर्स अँड पेट्रोकेमिकल्स लिमिटेड
या कंपनीकडे खत, शेती सेवा, औद्योगिक रसायने, तांत्रिक अमोनियम नायट्रेट, आणि शेती निदान यांचे उत्पादन आहे.
नॅशनल फर्टिलायझर्स लिमिटेड (NFL)
1974 साली स्थापन झालेली ही कंपनी मुख्यतः यूरिया उत्पादनासाठी ओळखली जाते. कंपनीचा मुख्य कारभार पाच संयंत्रांमध्ये चालतो: नांगल, बठिंडा, पणिपत, विजयपूर (I व II).
राष्ट्रीय केमिकल्स अँड फर्टिलायझर्स लिमिटेड (RCF)
1958 मध्ये स्थापन झालेली RCF भारतातील सर्वात मोठ्या सार्वजनिक क्षेत्रातील खत उत्पादक कंपन्यांपैकी एक आहे. कंपनी यूरिया आणि संमिश्र खते उत्पादित करते आणि शेती क्षेत्रात सतत नावीन्यपूर्णता आणते.
फर्टिलायझर्स अँड केमिकल्स ट्रावन्कोर लिमिटेड (FACT)
1943 मध्ये स्थापनेपासून FACT भारतातील सर्वात जुन्या खत उत्पादक कंपन्यांपैकी एक आहे. ती प्रामुख्याने अमोनिया आणि सल्फ्युरिक अॅसिड तयार करते.
उत्पादन व निर्यात क्षेत्रातील प्रगती
भारतामध्ये खतांचे उत्पादन, वापर आणि निर्यात या सर्वच क्षेत्रांमध्ये लक्षणीय प्रगती झाली आहे. रासायनिक खतांबरोबरच सेंद्रिय खतांना देखील मागणी वाढत आहे.
शेतीतील शाश्वततेसाठी सेंद्रिय व रासायनिक खतांचा समतोल वापर करण्यावर भर दिला जात आहे. तंत्रज्ञानाचा उपयोग करून अधिक उत्पादकतेसह पर्यावरण पूरक पद्धतींचा अवलंब करण्याचे प्रयत्न सुरू आहेत.
