रेशीम शेतीची संपूर्ण माहिती: मागणी, खर्च, नफा

रेशीम शेती, म्हणजेच सेरीकल्चर, रेशीम उत्पादनाचा व्यवसाय आहे. रेशीम कीटकांना (silkworms) मुलबेरी (तूती) पानांचा आहार दिला जातो, ज्यातून हे कीटक रेशीम धाग्याचे कोश तयार करतात. भारत रेशीम उत्पादनात अग्रस्थानी आहे आणि त्याचे मागणीचे प्रमाण देखील भरपूर आहे. या व्यवसायात गुंतवणूक करून चांगला नफा मिळू शकतो, आणि महाराष्ट्रातील शेतकरी देखील मोठ्या प्रमाणावर या क्षेत्रात उतरले आहेत.खालील सर्व महत्त्वाच्या मुद्द्यांची माहिती दिली आहे.

रेशीम शेती म्हणजे काय?

रेशीम शेती ही एक प्रकारची कृषि प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये विशेषकरून रेशीम कीटकांपासून (Bombyx mori) रेशीम धाग्याचे उत्पादन केले जाते. यासाठी कीटकांसाठी आवश्यक असणाऱ्या तूतीच्या पानांचे खाणार्यांचे पालन केले जाते. हे कीटक त्यांच्या जीवनचक्रात रेशीम धाग्याचा कोश तयार करतात, ज्याचे धागे काढून रेशीम तयार होते.

मागणी आणि बाजारपेठ

रेशीम उत्पादनाचा सर्वात मोठा ग्राहक म्हणजे वस्त्रोद्योग (textile industry). भारतातील रेशमी साड्या, कपडे, आणि विविध हस्तकलेसाठी रेशीमला मोठी मागणी आहे. २०१९ नुसार भारतात दरवर्षी रेशीम मागणी २८०० मेट्रिक टनपर्यंत वाढली आहे​ जगभरातील चीन, जपान, अमेरिका, आणि युरोपीय देशांमध्ये भारतीय रेशीम निर्यात केली जाते. त्यामुळे, या उद्योगात गुंतवणुकीसाठी चांगले भविष्य आहे.

रेशीम शेती सुरू करण्यासाठी आवश्यक गुंतवणूक

(२ एकरांसाठी प्राथमिक खर्च)

प्रति रोपाचा खर्च: ₹३

एकूण लागवड: ८,००० रोपे (2 एकर )

• तूती लागवड: ₹30,000 ते ₹40,000 (तूतीच्या रोपांसाठी आणि लागवड खर्चासाठी)
• शेड बांधकाम: १५०० चौरस फुटाचे शेड बांधण्यासाठी ₹२-३ लाख (वातावरण नियंत्रित करणे महत्त्वाचे आहे). साधारणपणे 2 एकर क्षेत्रावर सिल्क शेती करण्यासाठी 1000-1500 चौ.फुटाचे शेड आवश्यक असते. हे शेड रेशीम कीटकांच्या पोषणासाठी उपयोगी असते.
• रेशीम कीटक खरेदी: प्रति खेप १०००-१५०० रुपयांमध्ये मिळणाऱ्या कीटकांची एक खेप एक वर्षात 8-10 वेळा घेतली जाते.
• खते व औषधे: ₹५०,००० वार्षिक.
• शेडची देखभाल व सफाई खर्च: ₹३०,००० ते ₹५०,०००.
• एकूण प्राथमिक खर्च: ₹५-७ लाख.

संपूर्ण प्रकल्पाचा खर्च प्रामुख्याने पहिल्या वर्षी येतो. त्यानंतरच्या वर्षांत देखभाल आणि व्यवस्थापनाचे खर्च असतात. त्यामुळे, एकदा सुरुवातीचा खर्च केल्यानंतर पुढील वर्षांमध्ये नफा वाढण्यास सुरुवात होते.

उत्पन्न आणि नफा

• उत्पादन क्षमतेनुसार: २ एकरांच्या शेतात दर खेपेस 250-300 किलो रेशीम कोश तयार होऊ शकतो.
• रेशीम कोश दर: ₹४५० ते ₹7०० प्रति किलो.
• वर्षाचे एकूण उत्पन्न: ₹७-9 लाख.
• पहिलं वर्ष नफा: एकूण उत्पादन आणि खर्च लक्षात घेता, पहिल्या वर्षात सरासरी नफा साधारण ₹४ लाख मिळतो.
• दुसरं वर्ष व त्यानंतरच्या वर्षांत: प्रत्येक खेपेतून उत्पादन वाढत असल्यामुळे वार्षिक खर्च वजा केल्यावर, साधारण ₹8 ते ₹10 लाखांचा सरासरी नफा होतो.

रेशीम शेतीसाठी योग्य वातावरण आणि जमिन

तापमान आणि आर्द्रता: तापमान 20-30°C दरम्यान आणि आर्द्रता 60-70% ठेवणे महत्त्वाचे असते. असणारे वातावरण रेशीम कीटकांच्या वाढीसाठी अनुकूल असते. सेंद्रिय आणि उत्तम निचरयाची माती या लागवडीसाठी चांगली असते. महाराष्ट्रातील कोकण, विदर्भ आणि पश्चिम महाराष्ट्र हे भाग या शेतीसाठी चांगले आहेत.

रेशीम विक्रीचे ठिकाण

रेशीम विकण्यासाठी शेतकऱ्यांनी रेशीम मंडळ, स्थानिक बाजारपेठा, वस्त्रोद्योग संस्था यांच्याशी संपर्क साधावा. विविध राज्यांमध्ये रेशीम मंडळ ही संस्था रेशीम विक्रीसाठी मदत करते. स्थानिक तसेच आंतरराष्ट्रीय निर्यातदारांशी संपर्क साधल्यास चांगले दर मिळू शकतात.

महाराष्ट्रातील रेशीम कोकून विक्रीसाठी प्रमुख बाजारपेठा:

• जालना
• बारामती
• बीड
• पुणे

दक्षिण भारतातील प्रमुख रेशीम कोकून बाजारपेठा:

• रामनगर (कर्नाटक)
• सिदलगट्टा (कर्नाटक)
• हिंदूपूर (आंध्र प्रदेश)
• धर्मपुरी (तमिळनाडू)
• सेलम आणि कोयंबतूर (तमिळनाडू)

रेशीम शेतीतून होणारा लाभ

रेशीम शेती ही महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसाठी एक उत्तम पर्याय आहे, जो त्यांना आर्थिक स्थिरता देऊ शकतो. यामध्ये पहिल्या वर्षी मुख्यतः भांडवल गुंतवणूक, शेड बांधणी, तूती लागवड, कीटकांची देखरेख, आणि कामगार खर्च यांचा समावेश होतो. एकदा मूलभूत संरचना उभारल्यानंतर दरवर्षी होणारा उत्पादन खर्च तुलनेने कमी होतो, आणि प्रत्येक खेपेतून उत्पन्न वाढते. तांत्रिक माहिती व आधुनिक पद्धतींचा वापर करून उत्पादन सुधारता येते. तसेच, रेशीम धाग्याला नेहमीच बाजारपेठेत उच्च मागणी असते, विशेषतः भारतातील आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना चांगला नफा मिळतो. पुढील पाच-सहा वर्षांत या व्यवसायात सरासरी ₹5-6 लाखांचा वार्षिक नफा / acre मिळवणे शक्य आहे. एकूणच, रेशीम शेती शेतकऱ्यांना चांगला आणि दीर्घकालीन नफा देऊ शकते, जो त्यांच्या आर्थिक प्रगतीसाठी आणि राज्याच्या विकासासाठी उपयुक्त ठरतो.रेशीम उत्पादनाचे भविष्य पाहता, यात आणखी नवीन संधी निर्माण होण्याची शक्यता आहे.