दुष्काळग्रस्त भागांसाठी पावसाचे पाणी साठवण्याच्या पद्धती
पावसाचे पाणी साठवण्यासाठी प्रभावी आणि प्रॅक्टिकल उपाय केल्यास दुष्काळग्रस्त भागातील शेतकरी त्यांच्या शेतीसाठी शाश्वत जलस्रोत तयार करू शकतात. खाली काही सोप्या, खर्च-प्रभावी आणि अंमलात आणता येणाऱ्या पद्धती दिल्या आहेत.
१. शेततळे (Farm Ponds) कसे तयार करावे?
पद्धत:
- स्थान निवड: शेताच्या उताराच्या बाजूला तळे तयार करा, जेथे पाणी साठवले जाऊ शकते.
- आकार: शेताच्या आकारानुसार १० मीटर x १० मीटर x ३ मीटरचे तळे बनवा.
- पाणी गळती टाळण्यासाठी: तळ्याच्या तळाला प्लास्टिक शीट (HDPE) बसवा.
- पाणी साठवणूक क्षमता: एक शेततळे १०-१२ लाख लिटर पाणी साठवू शकते.
खर्च:
- अनुमानित खर्च: ₹७०,००० – ₹१,५०,००० (सरकारी अनुदान घेतल्यास कमी होतो).
उपयोग:
- पिकांना वर्षभर सिंचनासाठी पाणी उपलब्ध.
- मत्स्यपालनासारखे पूरक व्यवसाय सुरू करण्याची संधी.
२. छतावरील पाणी साठवणे (Rooftop Rainwater Harvesting)
पद्धत:
- जोडणी: छतावरील पाण्यासाठी गटर बसवून ते पाइपद्वारे भूमिगत टाकीत वा विहिरीत साठवा.
- फिल्टरिंग यंत्रणा: पाइपला गाळ काढण्यासाठी सिमेंट आणि चारकोल फिल्टर लावा.
- साठवण टाकीचे बांधकाम: १००० – ५००० लिटर क्षमतेची सिमेंट किंवा प्लास्टिक टाकी बसवा.
खर्च:
- ₹२०,००० – ₹५०,००० (उपकरणे व साठवण क्षमतेवर अवलंबून).
उपयोग:
- पिण्याच्या पाण्यासाठी किंवा शेतीसाठी पाण्याचा वापर.
- कमी पावसाच्या भागात भूजल पुनर्भरणासाठी मदत.
३. मृदबंध (Check Dams) बांधणे
पद्धत:
- स्थान: शेतात जाणाऱ्या ओढ्याच्या प्रवाहावर मृदबंध तयार करा.
- साहित्य: माती, दगड, आणि सिमेंटचा उपयोग करून मजबूत बांधणी करा.
- पाणी गळती रोखणे: पाणी साठवणक्षमता वाढवण्यासाठी प्लास्टिक शीटचा वापर करा.
खर्च:
- अनुमानित खर्च: ₹५०,००० – ₹२,००,००० (क्षेत्रावर अवलंबून).
उपयोग:
- भूजल पुनर्भरणासाठी पाणी साठवणे.
- शेती आणि पिण्याच्या पाण्यासाठी वर्षभर स्रोत उपलब्ध.
४. जलवाहिनी नियंत्रण (Contour Trenches)
पद्धत:
- जमिनीची उतारावर चिखल काढून चर बनवा: १ मीटर x १ मीटर आकाराचे चर खोदा.
- पाणी साठवणुकीसाठी: चरांमध्ये गवत व रोपटी लावा, जेणेकरून माती वाहून जाणार नाही.
खर्च:
- अनुमानित खर्च: ₹१५,००० – ₹३०,००० प्रति हेक्टर.
उपयोग:
- मातीची धूप रोखणे.
- पाणी जमिनीत मुरवून ओलसरपणा टिकवणे.
५. विहिरींचे पुनर्भरण (Well Recharge)
पद्धत:
- पुनर्भरण विहीर: मुख्य विहिरीच्या जवळ एक लहान विहीर खोदा.
- गाळ रोखण्यासाठी: ग्रॅव्हल, कोळसा, आणि वाळू यांचा थर तयार करा.
- पाणी पोहोचवणे: पाइपद्वारे पावसाचे पाणी पुनर्भरण विहिरीत जिरवा.
खर्च:
- ₹२५,००० – ₹७०,००० (क्षेत्र व पद्धतीवर अवलंबून).
उपयोग:
- भूजल पातळी वाढवणे.
- उन्हाळ्यातही विहिरीत पाणी उपलब्ध.
६. सिमेंट किंवा पक्के जलाशय (Cement Water Tanks)
पद्धत:
- बांधकाम: पाण्याची गळती रोखण्यासाठी सिमेंटचा जलाशय तयार करा.
- आकार: २०,००० लिटर क्षमतेचा जलाशय ३ मीटर x ३ मीटर x ३ मीटर.
- फिल्टर: पाण्याच्या स्वच्छतेसाठी चारकोल फिल्टर लावा.
खर्च:
- ₹५०,००० – ₹१,००,००० (आकार व साहित्यावर अवलंबून).
उपयोग:
- शेती, पिण्याचे पाणी, आणि जनावरांसाठी पाणी साठवणे.
पद्धतींमध्ये यशस्वी होण्यासाठी टिप्स
- प्रशिक्षण घ्या:
- स्थानिक कृषी अधिकारी किंवा जलसंधारण तज्ञांचे मार्गदर्शन घ्या.
- सरकारी योजनांचा लाभ:
- जलयुक्त शिवार अभियान, महाडीबीटी पोर्टल, आणि राष्ट्रीय जल मिशन यांचा लाभ घ्या.
- गाव पातळीवर सामूहिक प्रयत्न:
- सामूहिक पद्धतीने मृदबंध, शेततळे, आणि विहिरीचे पुनर्भरण करा.
- रचना आणि देखभाल:
- साठवणुकीची रचना मजबूत आणि दीर्घकालीन करा.
- वेळोवेळी साफसफाई करून जलसाठ्याला टिकवून ठेवा.
निष्कर्ष
दुष्काळग्रस्त भागातील पाणी टंचाईला तोंड देण्यासाठी पावसाचे पाणी साठवण्याच्या प्रॅक्टिकल पद्धती प्रभावी ठरतात. शेतकरी आणि गाव पातळीवरील सामूहिक प्रयत्नांमुळे जलस्रोत टिकवून ठेवता येतात. या उपायांद्वारे शेतकऱ्यांना वर्षभर शेतीसाठी पाणी उपलब्ध करून देणे शक्य होईल.
