कलिंगड शेती- संपूर्ण मार्गदर्शन
महाराष्ट्रातील विशेषतः विदर्भ, मराठवाडा, आणि पश्चिम महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसाठी कलिंगड (वाटरमेलन) हे उन्हाळ्यात चांगला नफा देणारे पीक आहे. या भागांतील उष्ण व कोरडे हवामान कलिंगड लागवडीसाठी उपयुक्त आहे. कलिंगडाचे बाजारातील दर, काढणीसाठी कमी कालावधी, आणि नियमित मागणी यामुळे शेतकऱ्यांना या पिकातून उच्च उत्पन्न मिळवणे शक्य आहे.
हवामान आणि मातीचे प्रकार
कलिंगड शेतीसाठी उष्ण आणि कोरडे हवामान उत्तम असते. २५-३० अंश सेल्सिअस तापमानात कलिंगडाची वाढ जलद होते. महाराष्ट्रातील विदर्भ, पुणे, सातारा, सांगली, औरंगाबाद आणि नाशिक भागातील हवामान कलिंगड लागवडीसाठी अनुकूल आहे.
माती: हलकी ते मध्यम काळी माती या पिकासाठी उपयुक्त असते. मातीचा निचरा चांगला असावा आणि मातीचा पीएच स्तर ६-७ च्या दरम्यान असावा. महाराष्ट्रातील मराठवाडा आणि विदर्भातील निचरा होणारी माती कलिंगड शेतीसाठी सर्वोत्तम आहे.
बियाण्यांची निवड
कलिंगड शेतीत बियाण्यांची निवड अत्यंत महत्त्वाची असते, कारण चांगल्या बियाण्यांमुळे उत्पादनात वाढ होते. संपूर्ण बियाणे लावण्यापूर्वी उगवण क्षमता आणि रोग प्रतिकारक क्षमता तपासून निवड करावी. महाराष्ट्रातील सामान्यतः वापरली जाणारी काही प्रचलित जाती म्हणजे ‘सुगंध’, ‘अर्का ज्योती’, ‘शुगर बेबी’, आणि ‘कृष्णा एफ१ हायब्रीड’.
लागवड पद्धत
१. आंतर: दोन ओळींमध्ये ६-७ फूट अंतर ठेवावे आणि दोन झाडांमध्ये ३-४ फूट अंतर ठेवावे. २. सपाट लागवड पद्धत: शेतातील पाणी कमी झाल्यावर मोकळी जागा ठेवून सपाट लागवड करावी, ज्यामुळे झाडांची मुळे व्यवस्थित वाढतात. ३. तयारी: लागवडीपूर्वी माती परीक्षण करून मातीला योग्य प्रमाणात सेंद्रिय खत मिसळावे.
पाणी व्यवस्थापन
कलिंगड शेतीत पाण्याचे व्यवस्थापन अत्यंत महत्त्वाचे असते. पिकाला साधारणतः कमी पाणी लागते, परंतु पिकाच्या विविध अवस्थांवर योग्य प्रमाणात पाणी पुरवठा करणे गरजेचे आहे.
- ठिबक सिंचन प्रणाली: पाण्याचा अपव्यय कमी करण्यासाठी ठिबक सिंचनाचा वापर फायदेशीर ठरतो.
- सुरुवातीला अधिक पाणी: लागवडीनंतर २० दिवसांत झाडांना नियमितपणे पाणी द्यावे.
- फळधारणेनंतर कमी पाणी: फळधारणेनंतर पाण्याचा वापर कमी करावा; हे फळांच्या गोडव्यासाठी उपयुक्त आहे.
खते आणि पोषक व्यवस्थापन
कलिंगड पिकाला पोषणाची गरज असते. शेणखत, कंपोस्ट आणि नायट्रोजन, फॉस्फरस, पोटॅशियम असलेले रासायनिक खते वापरून मुळांचे पोषण करणे महत्त्वाचे आहे. लागवडीपूर्वी ८-१० टन शेणखत प्रति एकर मातीमध्ये मिसळल्यास मातीची सुपीकता वाढते.
- NPK मिश्रण: १:१:१ या प्रमाणात लागवडीनंतर २० दिवसांनी पहिली खत फवारणी करावी.
- कळ्या फुटण्याच्या वेळी: कळ्यांची फुलधारणा व फळधारणा अधिक वाढवण्यासाठी, फॉस्फोरस आणि पोटॅशियम फवारावे.
कीड आणि रोग नियंत्रण
कलिंगड पिकावर सामान्यतः ‘मावा’ आणि ‘पांढरी माशी’ या कीडांचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो. त्याशिवाय, बुरशीजन्य रोगांमुळे पानांवर पांढरे ठिपके येऊ शकतात.
- जैविक कीडनाशक वापर: निंबोळी अर्क, लसूण-आलं अर्क वापरून जैविक कीडनाशकांचा फवारा करावा.
- बुरशीनाशक वापर: १० दिवसांच्या अंतराने बुरशीनाशक फवारणी केल्यास रोग नियंत्रण शक्य होते.
उत्पादन आणि काढणी
कलिंगडाचे उत्पादन ८०-१०० दिवसांमध्ये तयार होते. पूर्णपणे फळे तयार झाल्यानंतर फळांचा रंग गडद हिरवा होतो आणि फळांची त्वचा चमकदार दिसते.
- एकूण उत्पादन: साधारणतः प्रति एकर २०-२५ टन उत्पादन मिळू शकते.
- गुणवत्ता: फळांची गुणवत्ता टिकवण्यासाठी ती पूर्णपणे तयार झाल्यावर काढावी.
खर्च आणि नफा (१ एकर)
| खर्चाचे घटक | अंदाजित खर्च (₹) |
|---|---|
| बियाणे | ₹४,००० – ₹६,००० |
| सिंचन आणि पाणी व्यवस्थापन | ₹१०,००० – ₹१५,००० |
| खते आणि कीटकनाशके | ₹८,००० – ₹१२,००० |
| मजुरी खर्च | ₹१०,००० – ₹१२,००० |
| विविध खर्च | ₹५,००० |
| एकूण खर्च | ₹३७,००० – ₹५०,००० |
उत्पन्न:
कलिंगड प्रति किलो साधारणतः ₹१०-₹१५ दराने विकला जातो.
- एकूण उत्पादन (२०-२५ टन): ₹२-३.७५ लाखांपर्यंत एकूण नफा मिळतो.
- एकूण नफा: ₹१.५ लाख – ₹२.८ लाख प्रति एकर.
कलिंगड शेतीत यशस्वी होण्यासाठी टिप्स
- योग्य बियाण्यांची निवड: उगवणक्षमता आणि रोग प्रतिकारक क्षमता असलेल्या बियाण्यांची निवड करावी.
- बाजारपेठेचा अंदाज: स्थानिक आणि निर्यात बाजारपेठेतील मागणी तपासून विक्रीसाठी योग्य वेळ निवडावी.
- सरकारी योजना: ठिबक सिंचन, सेंद्रिय शेतीसाठी मिळणाऱ्या योजनांचा लाभ घ्यावा.
निष्कर्ष
कलिंगड शेती महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसाठी कमी कालावधीत चांगला नफा मिळवून देणारी पद्धत ठरली आहे. फेब्रुवारी किंवा मार्चमध्ये लागवड केल्यास उन्हाळ्यात फळे तयार होतात, आणि या काळात बाजारात कलिंगडाची मागणी व दर चांगले मिळतात. योग्य पाणी व्यवस्थापन, जैविक कीडनाशकांचा वापर, आणि ठिबक सिंचन यामुळे उत्पादनाची गुणवत्ता टिकवता येते. शेतकऱ्यांनी वेळेचे भान ठेवून हंगामाच्या सुरुवातीला विक्रीचे नियोजन केल्यास अधिक नफा मिळू शकतो. सरकारी योजनांचा लाभ घेऊन शेतीत आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करणेही फायद्याचे ठरते.
