सेंद्रिय पद्धतीने कीटक आणि रोग नियंत्रणाचे उपाय
जैविक कीड नियंत्रण ही एक प्रभावी पद्धत आहे ज्यामध्ये रसायनांचा वापर न करता कीटक आणि रोगांपासून पिकांचे संरक्षण केले जाते. रासायनिक कीटकनाशकांच्या वापरामुळे मातीची गुणवत्ता कमी होते, तसेच मानव आरोग्यावरही त्याचे दुष्परिणाम होऊ शकतात. त्यामुळे शेतकऱ्यांनी जैविक कीड नियंत्रणाची पद्धत अवलंबावी, ज्यायोगे पर्यावरण टिकवता येईल आणि उत्पन्नही चांगले मिळेल. या लेखात, जैविक कीड नियंत्रणाचे प्रकार, तंत्रे आणि पद्धती याविषयी सविस्तर माहिती दिली आहे.
जैविक कीड नियंत्रणाचे महत्त्व
जैविक कीड नियंत्रणाचे प्रमुख उद्दिष्ट म्हणजे पिकांवर हानिकारक कीटक आणि रोगांचा प्रभाव कमी करणे, पर्यावरणाला हानी न करता शेतीत जास्त उत्पादन मिळवणे. रासायनिक कीटकनाशकांच्या सततच्या वापरामुळे कीटकांमध्ये प्रतिकारशक्ती निर्माण होते आणि मातीचे पोषण कमी होते. जैविक कीड नियंत्रण पद्धतीमुळे:
- मातीची गुणवत्ता टिकून राहते.
- कीटकांच्या नैसर्गिक शत्रूंचा वापर करून कीड नियंत्रण होते.
- पिकांचे पोषण राखले जाते आणि उत्पन्नही सुधारते.
- पर्यावरणास हानी न पोहोचवता कीटक नियंत्रित करता येतात.
जैविक कीड नियंत्रणाचे प्रकार
(अ) शत्रू कीटकांचा वापर
शत्रू कीटक हे जैविक कीड नियंत्रणाचे महत्त्वाचे साधन आहेत. हे कीटक हानिकारक कीटकांना खाऊन पिकाचे संरक्षण करतात. उदाहरणार्थ:
- लेडीबर्ड बीटल्स हे मावा आणि तुडतुड्यांसारख्या कीटकांवर नियंत्रण ठेवतात.
- ट्रायकोग्रामा या परोपजीवी तत्काळ अंडी घालतात ज्यामुळे कीटक लवकर मरतात.
- क्रायसोपा हे किडांवरील लार्वा खाऊन टाकतात आणि पीक सुरक्षित ठेवतात.
(ब) जैविक कीटकनाशकांचा वापर
जैविक कीटकनाशकांमध्ये नैसर्गिक तत्त्वांचा समावेश असतो, ज्यामुळे पिकांवरील कीड नियंत्रित करता येते. यामध्ये निंबोळी अर्क, लसूण-कोंबडी मिश्रण, तुळस आणि अद्रक यांचे मिश्रण वापरले जाते. उदाहरणार्थ:
- निंबोळी अर्क: हे नैसर्गिक कीटकनाशक आहे ज्यामुळे पानगळीच्या कीडांवर नियंत्रण मिळवता येते.
- लसूण-कोंबडी मिश्रण: हानिकारक कीटकांचा नाश करण्यासाठी प्रभावी मानले जाते.
- तुळस-लिंबू मिश्रण: काही कीटकांच्या संख्येला नियंत्रित ठेवण्यास मदत करते.
जैविक नियंत्रणासाठी विविध पद्धती
(अ) जैविक फवारणी
जैविक फवारणीसाठी वापरण्यात येणारे घटक म्हणजे निंबोळी अर्क, शेवटाचा अर्क, लसूण, तुळस, मिरची यांचा वापर करून फवारणी करणे. हे घटक केवळ हानिकारक कीटकांचा नाश करत नाहीत, तर पिकांना रोगप्रतिबंधक क्षमता देखील देतात.
(ब) पर्यावरणीय कीड नियंत्रण
पर्यावरणीय कीड नियंत्रणामध्ये हवामान, तापमान, पाणी व्यवस्थापन आणि तण व्यवस्थापन यांचा समावेश असतो. उदाहरणार्थ, कमी तापमानात जास्त कीटकांचे प्रजनन होत नाही, त्यामुळे योग्य वातावरणीय स्थिती निर्माण केल्यास कीड नियंत्रण करता येते.
(क) शेतात विविध फुले आणि औषधी वनस्पतींचा वापर
फुले, औषधी वनस्पती किंवा विशेष वनस्पतींचा वापर करून हानिकारक कीटकांना दूर ठेवता येते. उदाहरणार्थ:
- तुळस: हानिकारक कीटकांना पिकांपासून दूर ठेवते.
- मेरीगोल्ड (झेंडू): मातीतील हानिकारक निमॅटोड्सवर नियंत्रण ठेवते.
जैविक कीड नियंत्रणासाठी काही खास उपाय
(अ) निंबोळी अर्काचा वापर
निंबोळी अर्क हे नैसर्गिक कीटकनाशक आहे ज्यामुळे पानगळ आणि इतर कीटकांवर नियंत्रण मिळते. निंबोळी अर्क ५% प्रमाणात फवारल्यास चांगला परिणाम मिळतो.
(ब) विषम फळतंत्र
या तंत्रात एकाच जमिनीत दोन पिके घेऊन कीटक नियंत्रित केले जातात. एक पीक मुख्य पीक असते, तर दुसरे कीड आकर्षित करणारे पीक असते. यामुळे हानिकारक कीटक त्यावर आकर्षित होतात आणि मुख्य पिकाचे संरक्षण होते.
(क) जैविक पदार्थांचा वापर
- शेवटाचा अर्क: पिकांवर हानिकारक कीटक आणि बुरशीजन्य रोग नियंत्रित करण्यासाठी उपयोगी.
- लसूण-मिरचीचा अर्क: मावा, तुडतुडे, आणि इतर कीटकांवर नियंत्रण मिळविण्यासाठी प्रभावी आहे.
महाराष्ट्रातील बाजारात उपलब्ध जैविक कीडनाशक उत्पादने
महाराष्ट्रातील बाजारात जैविक कीडनाशकांची विविध उत्पादने उपलब्ध आहेत, जी शेतकऱ्यांना पर्यावरणपूरक पद्धतीने कीड नियंत्रणासाठी मदत करतात:
- नीम गोल्ड आणि नीम शाइन: निंबोळी अर्कावर आधारित हे जैविक कीटकनाशक आहे जे कीड नियंत्रणात प्रभावी ठरते.
- ट्रायकोडर्मा: हा बुरशी नियंत्रणासाठी प्रभावी जैविक घटक आहे. पानावर फवारणीसाठी वापरले जाते.
- पॅन्चगव्य: जैविक फवारणीसाठी नैसर्गिक द्रावण असून, जैविक शेती केंद्रांवर उपलब्ध आहे.
- वर्मी कम्पोस्ट, जीवामृत, आणि गौमूत्र: मातीची गुणवत्ता राखण्यासाठी आणि पीक उत्पादनासाठी उपयुक्त घटक आहेत.
जैविक कीड नियंत्रणाचा आर्थिक फायदा
जैविक कीड नियंत्रण पद्धती वापरल्यास शेतकऱ्यांना आर्थिक फायदा मिळतो. रासायनिक कीटकनाशकांचा खर्च कमी होतो, आणि यामुळे मातीची गुणवत्ता राखली जाते, ज्यामुळे भविष्यातील उत्पादनात वाढ होते. जैविक कीड नियंत्रण पद्धती वापरण्यास सोप्या असतात आणि त्यासाठी कमी खर्च लागतो. शेतकऱ्यांना निरोगी पीक मिळत असल्याने त्यांना जास्त दरात विक्री करता येते.
जैविक कीड नियंत्रणाची गरज आणि पर्यावरण संरक्षण
जैविक कीड नियंत्रणाच्या पद्धती केवळ उत्पादन वाढवण्यासाठीच नाहीत तर पर्यावरण संरक्षणासाठीही महत्त्वाच्या आहेत. या पद्धतीतून निसर्गातील परिसंस्थेचा समतोल राखला जातो, कारण कीटकांवर नियंत्रण मिळवताना त्यांच्या नैसर्गिक शत्रूंचा वापर केला जातो. रासायनिक कीटकनाशकांचा कमी वापर केल्यास पाण्याचे प्रदूषण कमी होते, मातीची गुणवत्ता राखली जाते, आणि पर्यावरणातील जीवसृष्टी टिकून राहते.
जैविक कीड नियंत्रणाच्या पद्धती शेतकऱ्यांसाठी पर्यावरणपूरक आणि अधिक नफ्याच्या दृष्टिकोनातून फायदेशीर ठरतात.
