रक्तपित्त विकार: लक्षणे, उपचार आणि काळजी
मानवी शरीरातील पित्त दोषाच्या असंतुलनामुळे रक्तपित्त विकार उद्भवतो. उष्ण आणि तीक्ष्ण गुणांमुळे शरीरातील सार्वदेहिक पित्त वाढते, जे शरीरातून बाहेर पडण्याचा प्रयत्न करते. यामुळे संडासवाटे रक्त पडणे, आग होणे, चिरा पडणे, त्वचेवर फोड येणे, नाकातून रक्त वाहणे यासारखे त्रास होऊ शकतात.
रक्तपित्तावर आयुर्वेदिक उपचार
१. पित्त बाहेर काढण्यासाठी उपचार:
- उलटीद्वारे पित्त काढणे:
- ज्येष्ठमध ५० ग्रॅम आणि २ लिटर पाणी उकळून अर्धा लिटर काढा तयार करावा. तो आकंठ प्यावा.
- जर उलटी झाली नाही, तर गळफळ बिया १५ ग्रॅम आणि अर्धा लिटर पाणी उकळून तयार काढा प्यावा.
- गोळ्या व औषधे:
- रोगी बलवान नसल्यास प्रवाळ आणि कामदुधा प्रत्येकी ६ गोळ्या दोन वेळा बारीक करून द्याव्यात.
२. नाकातून रक्त येणे व इतर लक्षणांवर उपचार:
- बहवामगज, अडुळसा, बाळहिरडा, कुटकी, गुलाबकळी, ज्येष्ठमध प्रत्येकी १० ग्रॅम पाण्यात उकळून तयार काढा प्यावा.
- जुलाब नको असल्यास प्रवाळ, कामदुधा, चंदनादिवटी प्रत्येकी ३ गोळ्या बारीक करून दोन वेळा घ्याव्यात.
हातापायावर पित्ताचे फोड असल्यास
- महातिक्त किंवा वासास्वरस सिद्ध घृत खावयास द्यावे.
- नंतर संपूर्ण अंगाला स्वेद देऊन खळखळीत जुलाब येईल असा काढा प्यावा.
अडुळसाचा प्रभावी उपयोग:
- ताज्या अडुळसाच्या पानांचा रस मधाबरोबर घेणे हे रक्तपित्त विकारात प्रभावी ठरते.
रक्तपित्त विकारात पथ्य आणि कुपथ्य
१. पथ्य:
- आवळा, द्राक्षे, मनुका, डाळिंब, नारळाचे पाणी, ताक, कोथिंबीर, धने, मूग, तांदळाचा भात, ज्वारी, तूप, लोणी यांचा आहारात समावेश करावा.
२. कुपथ्य:
- आंबट, खारट, तिखट पदार्थ, दही, लोणचे, पापड, आंबवलेले पदार्थ, दारू, चहा, तंबाखू, धूम्रपान, आणि शिळे अन्न टाळावे.
योग आणि व्यायामाचे महत्त्व
- माफक व्यायाम, लांब फिरणे आणि पोहणे याचा नियमित सराव करावा.
- स्नेह आणि स्वेद उपचार करून वमन किंवा विरेचन घेणे फायदेशीर ठरते.
रक्तपित्तासाठी निसर्गोपचार
- कोहळा, द्राक्षे, नारळ पाणी, नारळाचे दूध, कोथिंबिरीचा रस, आवळा यांचा आहारात समावेश करावा.
- तिखट व उष्ण पदार्थ, कृत्रिम पेये, उशिरा जेवण, चिंता यांपासून दूर राहावे.
वैद्यकीय उपचार आणि चिकित्साकाल
- रक्तपित्त विकाराच्या उपचारासाठी १५ दिवसांपासून दीड महिन्यापर्यंतचा काळ आवश्यक आहे.
- पित्तप्रक्षोभ टाळण्यासाठी योग्य आहार, व्यायाम आणि ध्यान आवश्यक आहे.
विशेष सूचना
- प्रत्येक अवस्थेत वैद्यकीय सल्ला घ्यावा.
- उपचारांसोबतच सकारात्मक जीवनशैली अंगीकारल्यास रक्तपित्त विकारावर सहज नियंत्रण मिळवता येते.
= वैद्य विनायक खडीवाले
