दुग्ध व्यवसायासाठी योग्य गाई आणि म्हशींची निवड कशी करायची
दुग्ध व्यवसाय हा महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसाठी आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर व्यवसाय आहे. परंतु, या व्यवसायात यशस्वी होण्यासाठी योग्य गाई आणि म्हशींची निवड करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. गाई आणि म्हशींची निवड करताना त्यांच्या दूध उत्पादन क्षमता, प्रजनन चक्र, आरोग्य स्थिती, आणि सांभाळण्याचा खर्च याचा सखोल अभ्यास आवश्यक आहे.
गाईंची निवड करताना विचारात घ्यावयाचे घटक
१. दुग्ध उत्पादन क्षमता:
- गाईची निवड करताना तिच्या दिवसाला होणाऱ्या दूध उत्पादनावर लक्ष द्या.
- जास्तीत जास्त १०-१५ लिटर दूध देणाऱ्या गायी उपयुक्त ठरतात.
२. जातीची निवड:
महाराष्ट्रात दुग्ध व्यवसायासाठी खालील जाती चांगल्या आहेत:
- गिर:
- दूध उत्पादन: दिवसाला १०-१५ लिटर.
- आरोग्य मजबूत आणि विविध हवामानासाठी अनुकूल.
- साहीवाल:
- दूध उत्पादन: दिवसाला ८-१२ लिटर.
- चांगले आरोग्य आणि कमी देखभाल खर्च.
- एचएफ (होल्स्टीन फ्रायसियन):
- दूध उत्पादन: दिवसाला १५-२० लिटर.
- व्यावसायिक मोठ्या डेअरीसाठी उपयुक्त.
- जर्सी:
- दूध उत्पादन: दिवसाला १०-१२ लिटर.
- लहान व्यावसायिकांसाठी उपयुक्त.
३. आरोग्य स्थिती तपासणे:
- गाईचे आरोग्य चांगले असल्याची खात्री करा.
- पाय, दात, डोळे, आणि जठराच्या स्थितीची तपासणी करा.
- वय ३-५ वर्षे असलेल्या गाई अधिक उपयुक्त असतात.
४. प्रजनन क्षमता:
- प्रजनन चक्र नियमित असलेल्या गायी निवडा.
- एका गायीने १२-१५ महिन्यांत एक वासरू जन्माला घालणे योग्य मानले जाते.
५. दूधातील घटक:
- फॅट आणि SNF (सॉलिड्स नॉन-फॅट) चांगले प्रमाण असलेली गाई निवडा.
- जर्सी आणि साहीवाल गायींच्या दुधातील फॅट जास्त असते.
म्हशींची निवड करताना विचारात घ्यावयाचे घटक
१. दुग्ध उत्पादन क्षमता:
- म्हशींमध्ये दिवसाला ८-१२ लिटर दूध देणाऱ्या जातींची निवड करा.
२. जातीची निवड:
- मुर्रा:
- दूध उत्पादन: दिवसाला १०-१५ लिटर.
- उत्तम प्रजनन क्षमता आणि रोगप्रतिकारक शक्ती.
- जाफराबादी:
- दूध उत्पादन: दिवसाला ८-१२ लिटर.
- मोठ्या शरीराची म्हैस, परंतु चांगली दुधाळ.
- पंढरपुरी:
- दूध उत्पादन: दिवसाला ६-१० लिटर.
- महाराष्ट्रातील स्थानिक जाती, कमी देखभाल खर्च.
३. प्रजनन क्षमता:
- म्हशीने १४-१६ महिन्यांत एक वासरू जन्माला घालणे योग्य मानले जाते.
४. आरोग्य तपासणी:
- पाय, शिंग, आणि शरीराचा ढाचा चांगल्या स्थितीत असलेला प्राणी निवडा.
- म्हशीचा त्वचा रोगमुक्त आणि केस चमकदार असावेत.
५. दूधातील फॅट प्रमाण:
- मुर्रा आणि जाफराबादी म्हशींच्या दुधातील फॅट ७-८% पर्यंत असते, जे डेअरी उत्पादनांसाठी उपयुक्त आहे.
गाई आणि म्हशी निवडताना प्रॅक्टिकल टप्पे
१. योग्य स्त्रोत निवडा:
- सरकारी पशुधन केंद्र, स्थानिक बाजार, किंवा पशुपालक संस्था यांच्याकडून प्राणी खरेदी करा.
- प्राण्यांच्या विक्रेत्यांचा ट्रॅक रेकॉर्ड तपासा.
२. वैद्यकीय तपासणी:
- प्राणी खरेदी करण्यापूर्वी पशुवैद्यकीय तपासणी अनिवार्य आहे.
- टीबी, ब्रुसेलोसिस, आणि FMD (Foot-and-Mouth Disease) यांसारख्या रोगांसाठी चाचणी घ्या.
३. नोंदी तपासा:
- गाई किंवा म्हशीच्या दूध उत्पादनाची मागील नोंदी तपासा.
- प्राण्याची वय, प्रजनन चक्र, आणि आरोग्यविषयक माहिती मिळवा.
४. वय आणि आकार:
- ३-५ वर्षांच्या गाई आणि ३-६ वर्षांच्या म्हशी उत्तम असतात.
- प्राणी लठ्ठ नसून कार्यक्षम आणि सुदृढ दिसणारा असावा.
५. प्रशिक्षण घ्या:
- दुग्ध व्यवसाय सुरू करण्यापूर्वी प्रशिक्षण घ्या.
- पशुवैद्यक, डेअरी विशेषज्ञ, आणि अनुभव असलेल्या पशुपालकांचे सल्ले घ्या.
गाई आणि म्हशींसाठी योग्य व्यवस्थापन
१. निवासस्थान (Cattle Shed):
- स्वच्छ, हवेशीर, आणि सूर्यप्रकाशात असलेले गोठे तयार करा.
- गोठ्याची लांबी: प्रति प्राणी ७-१० चौरस फूट जागा.
२. आहार व्यवस्थापन:
- हिरवा चारा, गवत, आणि पशुखाद्य नियमितपणे द्या.
- कॅल्शियम, फॉस्फरस, आणि मिनरल्सचा पुरवठा करा.
३. वैद्यकीय काळजी:
- नियमित लसीकरण आणि डिहेल्मिंथिंग (किड काढणे) करा.
- पशुवैद्यकांची नियमित भेट घेऊन आरोग्य तपासणी करा.
४. पाणी पुरवठा:
- प्राण्यांना स्वच्छ पाणी सतत उपलब्ध ठेवा.
निष्कर्ष
गाई आणि म्हशींची निवड हा दुग्ध व्यवसायात यश मिळवण्यासाठीचा पहिला आणि महत्त्वाचा टप्पा आहे. योग्य जातींची निवड, आरोग्याची तपासणी, आणि व्यवस्थापन यामुळे उत्पादन वाढते आणि खर्च कमी होतो. दुग्ध व्यवसायामध्ये योग्य नियोजन आणि सरकारी योजनांचा लाभ घेतल्यास शेतकऱ्यांना आर्थिक स्थैर्य मिळवता येते.
